Strona główna
Aktualności
Działalność
Statut
Władze
Członkowie
Zmarli 
Archiwum
Pobierz
Forum
Książki 
Gratulujemy 
Linki

„Polacy w nauce, gospodarce i administracji na Syberii w XIX i na początku XX wieku”
Redakcja naukowa: Antoni Kuczyński

Wstęp

     Mit Sybiru jako „ziemi przeklętej”, polskiego locus horridus, na trwałe wpisał się w zbiorową świadomość, przesłaniając prawdę o różnorodności więzi łączących Polaków z tą krainą. Były to przecież związki złożone, niejednolite, bowiem zauralski ląd bywał od XVIII wieku często miejscem kary dla powstańców i spiskowców, ale jednocześnie dla wielu Polaków stawał się też przestrzenią realizacji marzeń o sukcesie na polu nauki, kariery urzędniczej czy ekonomicznej; nierzadko zresztą sami zesłańcy potrafili karzący wyrok z czasem obrócić w los w części przynajmniej spełnionego badacza czy przedsiębiorcy. Przez dziesiątki lat, od drugiej połowy XIX wieku poczynając, znawcy „polskiej” Syberii skupiali uwagę na przeżyciach zesłańców politycznych, eksponując przede wszystkim wymiar martyrologiczny ich przeżyć. Wszelako od co najmniej ćwierćwiecza plejada naukowców – przede wszystkim historyków, ale też etnografów i etnologów, specjalistów od dziejów geologii czy nauk przyrodniczych, literaturoznawców wreszcie – próbuje z dobrym skutkiem opisać wielorakość polskich doświadczeń związanych z Syberią, uzupełniając tym samym ów romantyczny mit o prawdy może mniej efektowne, ale dla rozpoznania słabiej dotąd udokumentowanych fragmentów narodowej przeszłości nader istotne.

     Od początku lat 90. XX wieku instytucją niezwykle zasłużoną w dziedzinie badań dziejów polskiej diaspory na obszarze Rosji stał się powołany wówczas do życia Ośrodek Badań Wschodnich Uniwersytetu Wrocławskiego. Dla potwierdzenia tej tezy wystarczy przypomnieć fakt, iż Ośrodek ten, od 1994 roku poczynając, zorganizował najważniejszy w ostatnim piętnastoleciu cykl międzynarodowych konferencji naukowych, poświęconych tej problematyce, których pokłosiem były (lub będą) obszerne księgi zbiorowe, znakomicie posze­rzające naszą wiedzę na temat przeszłości i teraźniejszości polskiej obecności na Syberii. Dotąd odbyło się siedem takich konferencji. Inicjatorem i spiritus movens ambitnego przedsięwzięcia, a później redaktorem posesyjnych książek, nieodmiennie był profesor Antoni Kuczyński, autor klasycznych w tej specjalności monografii, jak Syberyjskie szlaki (Wrocław 1972) czy Syberia. Czterysta lat polskiej diaspory. Antologia historyczno-kulturowa (Wrocław 1993 i późniejsze trzy wydania, ostatnie w 2007 roku. Wsparcia tej inicjatywie konsekwentnie udzielał Zarząd Krajowy Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”. Konferencje te stworzyły przestrzeń dialogu między badaczami polskimi i rosyjskimi, zachęcając tych ostatnich, często wywodzących się z ośrodków położonych na Syberii, do głębszego wniknięcia w materię skomplikowanych syberyjskich relacji rosyjsko-polskich. Referaty przygotowywane przez gości ze Wschodu, zazwyczaj mocno osadzone w materiale źródłowym, stanowiły ważny składnik każdej z tych sesji. Dodać też należy, iż uczestniczyli w nich prawie wszyscy najwybitniejsi krajowi naukowcy parający się tematyką syberyjską – tytułem przykładu wymienię nazwiska Władysława Jewsiewickiego, Elżbiety Kaczyńskiej, Wiktorii Śliwowskiej czy Zbigniewa Wójcika.

     Warto przypomnieć tu dotychczas zrealizowane projekty, świadczące o wadze i skali całego przedsięwzięcia. Pierwsza konferencja (1994) nosiła tytuł Polacy w Kazachstanie. Historia i współczesność i dzięki edycji książkowej (1996) wprowadziła w obieg badawczy najpełniejsze dotąd rozpoznanie tytułowej problematyki. Podobną ocenę można odnieść do każdej z następnych ksiąg, stanowiących efekt kolejnych konferencji: Syberia w historii i kulturze narodu polskiego (Wrocław 1998) i jej rosyjska edycja pt. Sibir w istorii i kulturie polskogo naroda, Moskwa 2002; Kościół katolicki na Syberii. Historia. Współ­czesność. Przyszłość, Wrocław 2002; Kultura i świadomość etniczna Polaków na Wschodzie, Wrocław 2004, czy wreszcie piątego w serii tomu, który właśnie trafia do rąk Czytelnika. Dodajmy, iż w roku 2007 odbyły się dwie konferencje: Polacy w nauce i kulturze Tomska oraz Polacy w Guberni Archangielskiej w XIX i XX wieku – które także będą miały epilog wydawniczy.

     Udostępniany Czytelnikom tom pt. Polacy w nauce, gospodarce i administracji na Syberii w XIX i na początku XX wieku stanowi pokłosie obradującej jesienią roku 2006, w gościnnych progach „Domu Polonii” w Pułtusku, kolejnej konferencji poświęconej tematyce syberyjskiej. Zawiera on 43 studia i artykuły, w sporej części mające charakter pionierski, poświęcone zarówno zagadnieniom już zadomowionym w tradycji badawczej, zwłaszcza jeśli chodzi o kwestię wkładu polskich uczonych w dziedzinę badań nad kulturą, geografią, geologią czy florą i fauną Sybiru, o czym wielokrotnie pisali m.in. Gabriel Brzęk, Antoni Kuczyński czy Zbigniew Wójcik, jak i problematyce rozpoznanej dotąd słabo, a związanej z działalnością Polaków, zazwyczaj niebędących więźniami politycznymi, w różnych agendach rządowych bądź w sferze gospodarczej. W wielu tekstach losy zesłańców splatają się z biografiami ludzi, którzy pobyt na Syberii wybrali dobrowolnie, w niektórych bohaterami stają się prawie wyłącznie ci drudzy. W sumie ta wielogłosowa narracja historyczna tworzy nową opowieść o bytności Polaków na Sybirze, przede wszystkim w okresie pomiędzy powstaniem styczniowym i końcem pierwszej wojny światowej, do tego bowiem przedziału czasu odnosi się większość tekstów. Nową opowieść w tym znaczeniu, iż mocniej niż dotychczas w książkach poświęconych dziejom obecności Polaków za Uralem wyeksponowano rolę dobrowolnych osiedleńców, wzbogacając tym samym panoramę polskich doświadczeń na Syberii o nowe elementy. Nie sposób w krótkim wprowadzeniu odnieść się do wszystkich tematów podejmowanych w kolejnych artykułach i studiach, ale przynajmniej niektóre warto tu zasygnalizować.

     Oczywiście spora część prac skupia się na opisie różnego rodzaju dokonań zesłańców politycznych, choć zazwyczaj ton martyrologiczny ustępuje w nich miejsca prezentacji nie tyle heroicznych, co raczej pragmatycznych obszarów wygnańczej egzystencji. Poznamy na przykład naznaczoną sukcesami karierę powstańca styczniowego Ignacego Walickiego, który zasłynął jako jeden z najbardziej znanych sadowników w całym imperium (Eugeniusz Niebelski). Poznamy również osiągnięcia Maksymiliana Marksa, założyciela stacji meteorologicznych na Syberii, interesująco przedstawionego przez Sergiusza Leończyka z Abakanu czy też socjalistów Jana Witorta, Seweryna Grossa, znawców kultury Kazachów, i Adama Piwowara, badacza Nowej Ziemi. Nie braknie też tekstów poświęconych zesłańcom na trwałe wpisanym z racji ogólnie znanych zasług pisarskich i naukowych w legendę polskiego Sybiru, takim jak Aleksander Czekanowski, Jan Czerski, Benedykt Dybowski, Agaton Giller czy Wacław Sieroszewski.

     Istotny nurt w tej księdze stanowią rozprawy i szkice analizujące polskie kariery w strukturach państwowych i gospodarce na Syberii. Renata Opłakańska z Abakanu i Swietłana Mulina z Omska piszą o napływie Polaków do syberyjskiej administracji w XIX wieku. Z innych tekstów dowiemy się o znaczącym udziale oficerów polskiego pochodzenia (20 w randze generalskiej) w wojnie rosyjsko-japońskiej z lat 1904–1905 czy istotnym wkładzie polskich specjalistów w budowę Wielkiej Kolei Transsyberyjskiej, największego przedsięwzięcia technicznego w carskiej Rosji. Poznamy też barwną karierę Ignacego Sobieszczańskiego, inżyniera dróg komunikacyjnych, który po 1905 roku w okolicach Irkucka dorobił się wielkiej fortuny, stając się właścicielem kopalni węgla kamiennego, a do 1920 roku należał do grona najważniejszych organizatorów życia rodzimej diaspory na Syberii.

     Osobny akapit należy poświęcić tekstom historyków rosyjskich, ponieważ stanowią one przykład rzetelnej wymiany myśli i wyników badań z polskimi kolegami i jednocześnie znacząco poszerzają naszą wiedzę w mniej dotąd rozeznanych obszarach aktywności wygnańców i osiedleńców za Uralem. Nina Jakowlewa (Barnauł) opisała nie tylko różne sfery aktywności polskich zesłańców w epoce postyczniowej, ale i niezwykle ciekawą historię ich współpracy z obłastnikami, czyli rosyjskimi zwolennikami autonomii Syberii. Iraida Nam z Uniwersytetu Tomskiego przybliżyła mniej u nas znane przejawy erupcji aktywności politycznej i społecznikowskiej Polaków na Syberii w przełomowych latach 1917–1918, w tym ich udziału w pracach Syberyjskiej Dumy Obwodowej. Irina Batujewa (Czyta) i Tatiana Gołosowska (Irkuck) w rozprawie wykorzystującej bogaty zbiór archiwaliów, w oparciu o dziesiątki przykładów, zrekonstruowały zajęcia polskiej diaspory na Zabajkalu w 2. połowie XIX wieku, związane z rolnictwem, medycyną, różnymi gałęziami rzemiosł. Wasyl Chaniewicz (Tomsk) z kolei w źródłowym szkicu wykazał, jak znaczącą rolę w szeregach tomskiej policji w XIX wieku odgrywali fachowcy polskiego pochodzenia. Osobny blok tworzą teksty analizujące polski wkład w rozwój niektórych placówek naukowych, takich jak Politechnika Tomska czy zwłaszcza Uniwersytet Kazański. Wiktor Tumanin i Izmaił Szarifżanow w osobnych rozprawach przypomnieli całą galerię badaczy (w części byłych zesłańców), którzy – jak Franciszek i Władysław Zalescy czy językoznawcy Józef Kowalewski i Jan Baudouin de Courtenay – znacząco wpłynęli na życie naukowe i organizacyjne kazańskiej uczelni.

     Już z tego pobieżnego przeglądu tematów wpisanych w niektóre teksty (a o wielu równie istotnych nie wspomniałem) wynika, iż mamy do czynienia z księgą, która w dziedzinie badań losów polskiej zbiorowości na Syberii stano­wić będzie ważką pozycję. Jej znaczenie bierze się między innymi stąd, iż – powtórzmy – nie umniejszając roli, jaką w dziejach narodowej diaspory odgrywali zesłańcy polityczni, przypomina i opisuje także prawdę inną, że dla sporej rzeszy rodaków Sybir z wyboru bywał miejscem twórczej aktywności w wielu dziedzinach, od nauki poczynając, a na biznesie kończąc, że tego rodzaju wybór kariery nie musiał oznaczać wyparcia się przynależności do rodzimej wspólnoty, przeciwnie, często ci właśnie dobrowolni osiedleńcy stawali się organizatorami i przywódcami lokalnych zrzeszeń polonijnych. Choć, rzecz jasna, zapewne wielu z tych, którzy szukali kariery zwłaszcza w armii czy policji (ale też w nauce), decydowało się na przeorientowanie własnego poczucia przynależności narodowej z polskiej na rosyjską; ci stawali się patriotami imperium carów, takie wybory zna przecież nasza historia i poświadcza literatura z epoki zaborów.

     Księga ta, pod redakcją Antoniego Kuczyńskiego, poszerza wiedzę o różnorodności i złożoności polskich losów wczasach bytu bez państwa, ukazuje różne wersje biografii syberyjskich, ludzi zesłanych oraz wybierających życie w tamtym świecie na mocy własnej, wolnej (choćby w części) decyzji. Przynosi też liczne ujęcia przekrojowe, prezentujące całe wspólnoty lokalne lub grupy Polaków w różnym czasie wybierających podobną profesję za Uralem, o czym dotąd w naszej historiografii pisano zbyt rzadko i za mało. Tym samym księga ta otwiera nowe obszary i perspektywy badawcze.

Poznań, grudzień 2007 roku

Dr hab. Jerzy Fiećko
Profesor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza